Türkiye’ye giriş yapan yabancı sermaye yatırımları, ilgili dönemlerde uygulanan iktisadi politikalar ve ekonominin genel yapısına göre farklı özellikler göstermiştir. Bu kısımda öncelikle Türkiye’de yer alan yabancı sermaye yatırımlarının tarihsel gelişimi açıklanacaktır. Türkiye’ye yabancı sermaye girişleri; 1980 öncesi dönem, 1980-1989 arası dönem ve 2004 sonrası dönem olmak üzere üç dönemde incelenecektir.

1980 Öncesi Dönemde Türkiye’de Yabancı Sermaye Yatırımları

Doğrudan yabancı sermayenin Türkiye’ye girişi Osmanlı Devleti zamanında başlamıştır. Ancak bu dönemde çok az seviyelerde kalan yabancı sermaye girişleri, 1950’lerden sonra liberal politikaların etkisiyle artış göstermeye başlamıştır.

Cumhuriyet’in ilanından sonra Türkiye’de yabancı sermaye ile ilgili ilk adım İzmir İktisat Kongresi’nde olmuştur. Bu dönemde ülkenin ekonomik kalkınmasına katkıda bulunmak amacıyla yabancı sermayeye karşı anlayışlı bir tavır sergilenmiştir. Ancak kongrede öncelikle ulusal girişimcilerin desteklenmesi ve onların güçlendirilmesi üzerinde politikalar geliştirilmesine çalışılmıştır ( Karluk, 2000: 98).

Cumhuriyet döneminde gerçek anlamdaki ilk kanun 1930 yılında çıkartılan Türk Parasının Kıymetini Koruma Hakkındaki kanundur. Yabancı sermayenin ülkemize geliş şekli, geliş amacı ve transferler hakkında ilk düzenlemeler bu kanun ile yapılmış ve ilk defa Maliye Bakanlığı yabancı sermaye konusunda yetkili kılınmıştır (Karluk, 1983: 47).

1950 yılına kadar yabancı sermayeyi ülkeye çekme konusunda bilinçli bir Dünya Ekonomik Krizine bağlı olarak yabancı yatırımlarda kayda değer bir gelişme olmamıştır. Bununla birlikte görevdeki hükümetler ülkenin ekonomik kalkınmasına yardımcı olmak amacıyla yabancı sermayeyi teşvik etme anlamında herhangi bir girişimde de bulunmamışlardır. II. Dünya savaşının sona ermesiyle birlikte yenidünya düzenine yön vermek amacıyla bir takım kurumlar kurulmuştur. Uluslararası Para Fonu ve Dünya Bankası bunlardan bazılarıdır. Türkiye’nin bu kuruluşlara katılmasıyla birlikte ve ABD’den Marshall yardımlarını almaya başlaması sonucunda görevde bulunan hükümet, yabancı yatırımcıların Türkiye’de daha kolay yatırım yapmalarını sağlamak amacıyla mevzuat değişikliklerine gitmiştir. Bu amaçla öncelikle Yabancı Sermaye Yatırımlarını Teşvik Kanunu ve Petrol Kanunu gibi önemli yasalar çıkarılmıştır (Karluk, 2001: 104).

1980 öncesinde, Türkiye’ye gelen Yabancı Sermaye miktarı diğer ülkeler ile kıyaslandığında çok düşük seviyelerde kalmaktadır. 6224 sayılı Yabancı Sermayeyi Teşvik Yasası’nın 1954 yılında yürürlüğe girmesine rağmen istenilen miktarda yabancı sermayenin Türkiye’ye gelmemiş olması sadece yasal düzenleme yapılarak yabancı sermaye çekilemeyeceğinin göstergesi olmuştur (Karluk, 2001: 104). Çünkü 1954 yılında çıkartılan bu yasa ile gösterilen liberal anlayış yasanın uygulanması noktasında sergilenememiş ve muhafazakâr bir tutum sergilenmiştir.

1954 yılında çıkarılan Yabancı Sermayeyi Teşvik Yasası’nın yanında yine aynı yıl yabancı sermayeyi geliştirmek amaçlı olarak da 6326 sayılı Petrol Yasası yürürlüğe girmiştir. Bu yasa ile ülkede petrol aranması ve çıkarılması aşamasında yabancı sermayeden ve onun getireceği teknolojiden yararlanılması amaçlanmıştır.

1980 yılından önce yapılan tüm bu çalışmalar yabancı sermayeyi ülkemize çekmek için yapılmış olsa da teoride liberal görüşlerin savunulmasına rağmen uygulamada muhafazakâr yaklaşımlar sergilenerek yeterli miktarda yabancı sermaye çekilmesi konusunda başarısız olunmuştur.

Tablo 8’de, 1980 yılına kadar olan dönemde Türkiye’ye yabancı sermaye girişleri gösterilmiştir. Tablo incelendiğinde 1954 yılına kadar yabancı sermaye girişlerinde çok düşük seviyelerde kalındığı göze çarpmaktadır. Bu yıla kadar Türkiye’ye giren yabancı sermaye yatırımı miktarı 2,8 milyon dolar olmuştur. 1954 yılından sonra ise ülkeye giren yabancı sermaye düzeyinde bazı yıllar düşüşler bazı yıllarda ise yükselişler söz konusudur. 1955 yılında 1,2 milyon dolar, 1957 yılında 1,3 milyon dolar, 1958 yılında 1,1 milyon dolar, 1960 yılında 1,9 milyon dolar, 1961 yılında 1,2 milyon dolar olarak gerçekleşen doğrudan yabancı sermaye yatırımları bu yıllarda oldukça düşük seviyede kalmıştır. Ancak 1973 yılına gelindiğinde Türkiye’ye giren yabancı sermaye düzeyinde çok yüksek bir oranda artış meydana gelmiştir. Bunun en önemli sebebi o dönemde iç pazara yönelik üretim yapan yabancı şirketlerin girdilerinin bir kısmını ithalat yoluyla karşılamalarından dolayı ithalatı kolaylaştırıcı tedbirlerin alınmış olmasıdır. Bununla birlikte bu dönemde Avrupa Topluluğu ile Katma Protokol imzalanmış ve bu protokol gereği gümrük indirimleri uygulanmıştır. Bu sebeplerden dolayı o yılda doğrudan yabancı sermaye yatırımlarında artış meydana gelmiştir. Ancak hemen akabinde 1974 yılında doğrudan yabancı sermaye yatırımı oranının negatif seviyelere düşmesine o dönemdeki Kıbrıs Harekâtı ve dolayısıyla savaş nedeniyle ülkemize olan güvensizlik neden olmuştur (DPT, 1981: 69).