TEMEL KAVRAMLAR

Üretim ve Üretim Faktörleri

İnsanın birincil ve ikincil ihtiyaçlarını karşılayabilecek çok sayıda mal ve hizmetler vardır. Bunlardan ancak çok küçük bir kısmı doğada veya çevrede hazır bir biçimde bulunur. İhtiyaçları giderebilen mal ve hizmetlerin hemen hemen tümü, insan emeği (işgücü) ve sermaye gibi faktörlerin doğal kaynaklara, (doğa, hammadde) uygulanması sonucu elde edilir. İşte doğal kaynaklara sermaye ve insan emeği uygulanması işlemine" üretim" adı verilir. Örneğin, ağaç bir doğal kaynaktır, tek başına veya olduğu gibi, çoğu durumlarda, insan ihtiyacını karşılamaz. Ancak insan emeği ağacı bazı makina ve yardımcı maddelerle işleyerek insan ihtiyacını gideren masa, dolap, kapı ve benzeri gibi mamuller biçimine dönüştürülebilir. Yine toprak bir doğal kaynaktır. Tek başına insanları doyuracak buğdayı veremez. Buğdayın elde edilmesi için toprak yanında insan emeğine, tohuma, çeşitli ilaçlara ve toprağı sürüp eken makinalara (sermayeye) ihtiyaç vardır. 

Üretimde amaç, insan ihtiyaçlarının karşılanması veya tatmin edilmesidir. Bu nedenle, mal ve hizmetlerin üretilmesi dışında, depo­lanması, taşınması ve satılması da, insan ihtiyaçlarının karşılanmasına yönelik olduğu için, üretim faaliyeti kapsamına girebilir. Bu açıdan üretim, "insan ihtiyaçlarını gideren mal ve hizmet1eri elde etmek amacıyla yapılan her türlü çaba veya faaliyet" olarak da tanımlanabilir.

Mal ve hizmetleri ortaya koymak, kısaca üretimde bulunabilmek için bir takım öğelerin bulunması ve bunların birleştirilmesi gerekir. Örneğin, buğdayı elde etmek için tarla, tarlayı sürmek için traktör, traktörü kullanmak için insan gibi öğeler gereklidir. işte bu öğelere "üretim faktörleri (öğeleri)" adı verilir. Üretim faktörleri, "üretim girdileri" veya kısaca "inputlar" olarak da adlandırılır.

Üretim eyleminde bulunabilmek için başlıca üretim faktörleri ne­lerdir? Bu sorunun işletme ve, iktisat (ekonomi) bilimlerinde değişik biçimlerde yanıtlandığını görmekteyiz. 

Ekonomi bilimine göre başlıca üretim faktörleri şunlardır: 

Emek (işgücü-insan gücü), Sermaye, Doğa (tabiat-doğal kaynaklar), Girişimci (müteşebbis) 

Son yıllardaki ekonomi literatürünün de yukarıdaki öğelere "teknoloji" faktörünün de eklendiği görülmektedir.

Öte yandan işletme bilimi literatürüne göre başlıca üretim faktörleri şunlardır:

Emek (işgücü), Sermaye, Girişimci (müteşebbis), Teknoloji (üretim yöntemi).

Emek: İnsanların veya iş görenlerin bir işte ortaya koydukları bedensel ve düşünsel (zihinsel) Çabalara emek veya işgücü adı verilir. Üretim faktörleri arasında en önemli olanı emek faktörüdür. Zira insan faktörü olmadan, diğer üretim faktörlerinin kendi başına üretimde bu­lunmaları düşünülemez. Diğer üretim faktörlerini toplayan, bunları üretim sürecine sokan ve yönlendiren insanın kendisidir.

Doğa: Tabiat, toprak veya doğal kaynaklar adı verilen doğa, yeryüzünün altında ve üstünde bulunan tüm kaynakları kapsamaktadır. Örneğin, toprak, su, maden ve mineraller, petrol ve orman önemli sayılabilen doğal üretim faktörlerini oluştururlar. 

Sermaye: Sermaye sözcüğü halk dilinde, ekonomi ve. işletme bi­limlerinde değişik anlamları ifade etmektedir 

Halk dilinde sermaye, kişilerin tüm varlıklarını içine alan servet karşılığı olarak veya çoğu kez "para" anlamına gelmektedir.

Ekonomistler, sermaye tanımında para anlayışından uzak­laşmışlar ve mal ile ilgili içerik kazandırmışlardır. Ekonomi biliminde sermaye "doğada serbest biçimde bulunmayan fakat insan tarafından üretilmiş üretim araçları" olarak tanımlanmaktadır. Örneğin, üretimde kullanılan her türlü makina, alet, donanım ve binalar gibi fiziki üretim araçları 

İşletme biliminde sermaye ise, "işletmenin amacına ve üretim faaliyetlerine uygun olarak toplanmış maddi ve gayri maddi varlıkların tümü" biçiminde tanımlanmaktadır. Bu tanıma göre sermaye, işletmenin sahip olduğu tüm maddi ve gayri maddi varlıkları içine alır. Ekonomistler tarafından ayrı bir üretim faktörü olarak sınıflandırılan "doğa veya doğal kaynaklar", işletmecilere göre işletme varlıkları veya kısaca sermaye faktörü kapsamı içine alınmaktadır. Diğer bir deyişle, ekonomi bilimine göre bağımsız bir üretim faktörü olan doğa, işletme biliminde ancak sermayeyi oluşturan öğelerden biri durumun­dadır. 

Öte yandan muhasebe ve finansman disiplinlerine göre sermaye, işletme sahip yada ortaklarının işletmeye getirdikleri ve üzerinde biz­zat hak sahibi oldukları öz kaynaklar olarak tanımlanır (1). Diğer bir deyişle burada sermaye, işletmeye ait varlıklar ile işletmeye gelen yabancı kaynaklar (borçlar) arasındaki farkı yani öz kaynakları ifade eder. 

Sermayenin bir bölümünü. oluşturan "maddi varlıklar" genelde "maddi sermaye" olarak da tanımlanabilir. Maddi varlıkları oluşturan başlıca öğeler şunlardır: İşletmenin üzerinde kurulduğu arazi, işletmenin sahip olduğu doğal kaynaklar, binalar, ambarlar, depolar, yollar, atölye, laboratuvar, makina, aletler, donanımlar, taşıt araçları, hammaddeler, yardımcı maddeler, işletme malzemeleri,mamüller, yarı mamuller ve işletmenin sahip olduğu nakit veya para tutarı gibi.

Sermayenin diğer bölümünü oluşturan "gayri maddi varlıklar" ise, genellikle "maddi olmayan" veya "gayri maddi ser­maye" olarak da düşünülebilir. Gayri maddi varlıklar ise, elle tutulup gözle görülmesi olanaklı olmayan teknik bilgi (know-how), lisans ve patent hakları, markalar (alameti farikalar) iştirakler ve imtiyazlar gibi öğelerden oluşur.

Teknoloji: Modern literatürde teknoloji sözcüğünün çok değişik biçimlerde tanımlandığı ve böylece üzerinde görüş birliği olan, bir tanıma rastlanılmadığı gözlemlenmektedir. 

Ekonomistler teknolojiyi, "yeni bir malı üretme, bilinen malları geliştirme yöntemi" veya "mal, ve hizmetleri üretmek için uygulanan her türlü yöntemler'" biçiminde tanımlamaktadırlar.

İşletmeciler, teknoloji faktörünü daha geniş kapsamlı olarak ele almaktadırlar. Bunlara göre teknoloji, işletmenin sadece üretim işlevinde uygulanan bir yöntem veya kısaca üretim yöntemi değil, işletmenin tüm işlevlerinde karşılaşılan sorunların çözümüne yönelik, "tüm yöntemler" bütünüdür. Daha açık bir anlatımla, işletmeciler tek­nolojiyi, "mal ve hizmetlerin tasarımı (planlanması), üretimi, geliştirilmesi' ve dağıtımı (pazarlanması) gibi işlevleri olanaklı kılan mühendislik ve yönetime ilişkin bilgilerin tümü" olarak tanımlamaktadırlar. 

İşletme 

Ekonomik mal ve hizmetler, üretim faaliyeti sonucunda elde edi­lirler. Çünkü, doğada, çok az sayıda veya miktarda mal veya hizmetler mevcut biçimiyle ve hiç bir emek harcamadan insan ihtiyaçlarını tat­min eder. işte insanların ihtiyaç duyduğu ekonomik mal ve hizmetlerin üretimini üstlenen birimlere işletme adı verilir. İşletmeler mal ve hiz­metlerin üretimi yanında, bunların tüketicilere ulaşması veya pazar­lanması faaliyetini de yürütürler. O halde, işletmeler mal ve hizmetle­rin üretimini ve/veya pazarlanmasını üstlenen birimler olarak düşünülmelidir.

Bir ülke ekonomisinin önemli bir bölümü, değişik alanlarda faali­yetlerini sürdüren çok sayıda irili ufaklı binlerce hatta onbinlerce işletmeden oluşur. Nasıl ki bir ülke ekonomisini bir insana, bir canlıya benzetirsek, işletme de hücre veya hücreler grubudur, diyebiliriz. Bu işletmelerden bazılarının sadece mal üretiminde, bazılarının hizmet üretiminde ve bir kısmının da her ikisinin (mal ve hizmetler) üretiminde, faaliyet gösterdiklerini görürüz. Örneğin, ülkemizdeki Pi­relli Lastik Fabrikası lastik, Ataş Rafinerisi petrol ürünleri ve Devlet Üretme Çiftlikleri tarımsal ürünlerin üretimini üstlenirken; İş Bankası ve Ziraat Bankası gibi işletmeler bankacılık hizmeti, bir turizm İşletmesi ulaşım ve dinlenme hizmeti: -Sosyal Sigortalar Kurumu sos­yal güvenlik hizmetinin yerine getirilmesi faaliyetlerinde bulunurlar. Genellikle büyük işletmelerin çoğu, kendilerine bağlı pazarlama kuru­luşları olduğu için hem mal üretimi hem de pazarlama hizmeti faaliyet­lerini bir arada ürütürler.

Bu açıklamaların ışığı altında, işletme "ekonomik ürün veya hiz­met üretmek ve/veya pazarlamak için faaliyette bulunan kuruluşlar" olarak tanımlanır. Genellikle işletmeler üretim faaliyetinde bulu­nurken kar amacını güderler. Bu açıdan da işletme, "üretim faktörlerini bir araya getirerek, kar elde etmek amacıyla, üretim faa­liyetinde bulunan ekonomik bir ünite" olarak tanımlanabilir.

Çeşitli eserlerde işletmenin farklı tanımları verilmekte ise de üzerinde görüş birliği olan en ortak tanım kanaatimizce şöyle ol­malıdır: "İşletme, insan gereksinimlerini karşılamak ve kar elde etmek amacıyla ekonomik mal ve hizmetleri üretmek veya pazarlamak için faaliyette bulunan bir örgüttür."

Girişim (Teşebbüs)

Teşebbüs veya girişim sözcüğü genelde işletme kavramı ile aynı anlama gelmektedir. Bu nedenle, uygulamada teşebbüs ve işletme sözcükleri çoğu kez birbirinin yerine kullanılmaktadır. 

Bazen işletme ile teşebbüs arasında bir ayırım yapıldığını ve teşebbüsün işletmeye göre daha geniş bir örgüt sayıldığını görmekteyiz. Bu yaklaşıma göre, işletme "teknik" bir birimdir. Fabri­ka, atölye, büro ve mağaza gibi. Teşebbüs ise; hukuki, iktisadi ve mali bir birimdir, bir veya birden çok işletme kurup işleten bir örgüttür. 

Örneğin, Sümerbank bir teşebbüs olup, kendisine bağlı iplik, yün, kumaş, basma, bez fabrikaları gibi birçok işletmeye sahiptir.

Kanımızca teşebbüs ile işletmeyi birbirinden ayrı varlık veya örgüt olarak görmek yapay (suni) bir ayırımdır. Bu nedenle de, kitabımızda bu iki sözcük aynı anlamda kullanılacaktır. 

Girişimci (Müteşebbis) 

Üretim faktörlerinin ve bir grup insanın düzensiz bir araya getirilmesi ile bir işletme kurulamaz. Neyin üretileceğine, üretilen ürünlerin kimlere satılacağına, türlü işlerin kimler tarafından yapılacağına, gelirlerin ve giderlerin ne olacağına bir kişi veya bir grup kişi karar vermeli ve kaynakları etkin bir biçimde harekete getirmelidir. Bu işlevlerin yerine getirilmesi girişimci (işadamı) veya işletme yöneticisinin görevidir. Böylece girişimci (müteşebbis), kar sağlamak amacıyla işletmeyi kuran ve genellikle harekete geçiren kişidir. Başkalarının gereksinimini karşılayacak ürün ve hizmetlerin ortaya konulması için üretim faktörlerinin tedarikini ve bu faktörlerin üretim sürecine sokulmasını temin eden kişidir.

İşletmenin kurulması görevini üstlenmesi dışında, girişimcinin çalışma alanı çok geniştir. Girişimci işletmenin riskini üzerine alması dışında işletmenin her türlü teknik konularında bilgi sahibi olan, yeni mallar ortaya koyan, yeni üretim yöntemleri uygulama ve ürünlerin pazarlanması hususunda yeteneği olan kişidir. Bu açıklamaların ışığı altında girişimci, "işletmeyi kuran, mal veya hizmet üretimi ve/veya pazarlanması için üretim faktörlerini bir araya getirip birleştiren, kar amacı güden ve risklere katlanan kişidir". Girişimci işletmenin hem sa­hibi hem de yöneticisi olabileceği gibi, yönetim görevini başkalarına devredebilir. Genellikle büyük işletmelerde girişimci ve yönetici kadrosu birbirinden ayrılmıştır.

Yönetici

Yönetici, "kar ve riski başkalarının olmak üzere, ürün veya hiz­met üretimi için üretim faktörlerini bir araya getirip birleştiren ve işletmeyi çalıştırma sorumluluğu olan kişidir". Buradan anlaşılacağı gibi yöneticiyi girişimciden ayırt eden nitelik, yöneticinin işletme karına ortak olmaması ve muhtemel zararlara katlanmamasıdır. Yönetici işletmenin işlevlerini yürütmekle ve işletme sahibine karşı sorumludur. Yöneticiler işletmenin amacını saptar, daha sonra işletmeyi amaca doğru yöneltir. Amaca kolay, en iyi gidilecek yolları bulur, kararları verir, üretim faktörlerinin tedarikini ve düzenlenmesini yapar. İşletme faaliyetlerinin en etkin biçimde örgütlenmesini sağlar, insan öğesini örgütler, nezaret eder, işlerini çalışanlara benimsetir.