Gecekondular ve Gecekondu Önleme 

Konut açığı niceliksel bir açık olmaktan çok niteliksel boyutu olan bir açıktır. Barınma gereksinmesinin karşılanması zorunlu olan bir gereksinme olması aileleri çok çeşitli biçimlerde konut edinmeye yöneltmektedir. Bu nedenle bir ülkede konut gereksinmesini karşıla­yabilecek düzeyde nitelikli konut bulunmadığında aileler düşük standartlı ve sağlık koşullarından yoksun konutlarda yaşamak zo­runda kalmaktadır. 

Kentleşme hızının yüksek olduğu ülkelerde kentlerin hızlı ge­lişimi nedeniyle göçenlerin nitelikli konut gereksinmesinin karşılan­masında güçlükler bulunmaktadır. Özellikle konut fiyatlarının yük­sek olduğu ve yeni konut yapımı için kent toprağı üretiminin yetersiz olduğu kentlerde, sorun daha da büyümektedir. Bu durumda kente göçen bir çok aile, barınma gereksinmesini alt yapıdan yoksun, dü­şük standartlı, konutlarda karşılamak zorunda kalmaktadır. Böylece hızla gelişen kentlerin çevrelerinde dar gelirli kesimlerin konutlarından oluşan gecekondu bölgeleri ortaya çıkmaktadır. 

Gecekondu "bayındırlık ve yapı kurallarına aykırı olarak ger­çek ya da tüzel, kamusal ve özel kişilerin topraklan üzerine, toprak iyesinin (sahibinin), istenç ve bilgisi dışında, onamsız olarak yapılan, barınma gereksinmeleri devletçe ve kent yönetimlerince karşılana­mayan yoksul ya da dar gelirli ailelerin yaşadığı barınak türü" ola­rak tanımlanmaktadır(23). Bu tanımlamaya göre bir barınak türü olarak gecekondu şu özellikleri taşımaktadır: 

- Barınma gereksinmelerini mevcut piyasa koşullarında karşı­layamayan dar gelirli ya da yoksul ailelerin, bu gereksinmelerinin merkezi ya da yerel yönetimlerce de karşılanamaması halinde baş vurdukları bir barınak türüdür.

- Bayındırlık ve yapı kurallarına aykırı olarak yapılan konut­lardır.

-  Bu konutlar sahibinin bilgisi ve izni olmadan başkalarının toprakları üzerine yapılan konutlardır.

Bu özellikleri taşıyan gecekondu olgusunun bağımlı kentleş­me, sınıf, grup ve yapım süreci olmak üzere dört temel boyutu bu­lunmaktadır. 

Gecekondu bölgesi 

Gecekondu olgusu genellikle kentleşme süreci düzensiz olan az gelişmiş ülkelerde ortaya çıkmaktadır. Özellikle sorun mevcut kaynakları ile, kırdan göçen nüfusun konut gereksinmelerini belirli standartlara göre karşılayamayan ülkelerde daha da artış göstermek­tedir. Bu tür ülkelerde kentleşme, sanayileşmenin etkisinden çok gelişmiş ülkelere bağımlılık etkisinden hız almaktadır. Bu hızlı süreç içinde kentlerde yeterli konut arzının sağlanamaması gecekondu olgusunu bir çözüm olarak ortaya çıkarmıştır. Böylece bağımlı kentleşme süreci gecekondu olgusunun temel bir nedenini oluştur­maktadır. 

Gecekondular genellikle, mevcut koşullarda ve uygun stan­dartta konut elde edemeyen (kira veya satın alma yolu ile) düşük gelir gruplarının barınma ihtiyacını karşılayan konutlardır. Düşük gelir gruplan bu konutlan bir tercih nedeniyle değil bir zorunluluk nedeniyle yapmaktadırlar. Bu durum gecekondu olgusuna bir sınıf-sal boyut kazandırmaktadır. 

Gecekondu, kırsal kesimden kente gelen ve genellikle de kente özgü işlerde istihdam edilemeyen yoksul kesimlerin barındığı konut türüdür. Bu nedenle gecekondularda yaşayan kesimlerin kente uyum süreci sorunu bulunmaktadır. Bu bağlamda gecekondu olgusu, dü­şük gelir gruplarının barınma gereksinmesinin karşılanmasının öte­sinde, bu kesimin kente uyum sürecini kapsayan bir toplumsal grup boyutu kazanmaktadır. 

Gecekondu türü konutların yapım süreci, içinde yaşanılırken devam eder. Barınmaya yetecek düzeyde bir kapalı mekanın yapıl­ması ile bu süreç başlar. Daha sonra bu konut ekonomik olanaklara ve gereksinmelere göre geliştirilip, büyütülür. Oysa bayındırlık ve yapı kurallarına göre yapılan konutlarda süreç, önce yapı tamamla­nıp sonra yetkililerin onayı ile kullanıma açılması biçiminde gerçek­leşmektedir. Bu nedenle gecekondu yapım süreci olağandan farklı bir süreci içeren boyut kazanmaktadır. 

Çeşitli boyutları bulunan gecekondu sorununun sadece konut arzını arttırarak çözümlenebileceğini düşünmek yanlış olacaktır. Bu sorunun çözümünde konut arzını arttırma hedefinin yanısıra dört temel hedefin daha belirlenmesi gerekmektedir. 

Gecekondu dönüşüm 

Gecekondu olgusunun sınıfsal boyutu, dar gelirli kesime iyi nitelikli konut verilmesinin yeterli bir çözüm olmayacağını göster­mektedir. Bu kesime gelir artışı, iş olanağı ve sosyal güvenlik sağla­namaması halinde konutların niteliklerinin korunması güçleşecektir. Böylece bu kesimler yine düşük nitelikli konutlarda yaşamak zorun­da kalacaklardır. Bu nedenlerle gecekondu sorununun çözümünde ilk hedef buralarda yaşayanlara gelir artışının, iş olanaklarının ve sosyal güvencenin sağlanması olmalıdır. 

Gecekondu bölgelerinde yaşayanların içinde bulundukları sosyo-ekonomik koşullar, onların kent yaşamı ile bütünleşmesini güçleştirmektedir. Bu durum gecekondu sorununa toplumbilimsel bir içerik kazandırmaktadır. Bu nedenle sorunun çözümü kentsel bütünleşmeyi sağlayıcı diğer önlemleri de gerektirmektedir. Bu ise toplumsal yapıda siyasal nitelikli bazı dönüşümleri kapsamaktadır.

Gecekondu olgusunun temelinde genellikle bağımlı kentleşme sürecinin varlığı yatmaktadır. Bu nedenle sorunun çözümü, kentleş­me sürecini sanayileşmeye dayalı hale getiren önlemlerin alınmasına bağlı olmaktadır. Bu bağlamda kırdan kente göçenlerin sanayi top­lumunun gerektirdiği becerilere sahip sanayi işçileri haline getiril­mesi gerekmektedir. 

Gecekondu Sorunu 

Gecekondu sorununun çözümü amacıyla oluşturulacak makro ölçekli politika hedefleri bir ülkedeki uzun dönemli değişimleri kap­samaktadır. Birçok ülke mevcut sosyo-ekonomik koşullarda sorunu çözebilmek amacıyla bazı politikalar uygulamaktadır. Bu politika­lar, yıkım (tasfiye), iyileştirme (ıslah), önleme ve yeniden yerleştir­me olarak dört ana grup altında toplanabilmektedir(25).

Gecekondu yıkımı, genellikle bu konutların yapımının gizli ve yasa dışı eylemler kabul edilmesi sonucunda olmaktadır Ancak zamanla bu tür konut yapımının ülkelerin sosyo-ekonomik yapıları­nın bir ürünü olduğu anlaşılınca soruna daha iyimser bir yaklaşım getirilmiştir. Böylece bu konutların olduğu bölgeler için hazırlanan planlar ile mevcut koşulların düzeltilmesi yoluna gidilerek iyileştir­meler yapılmıştır. İyileştirilmeleri çok maliyetli olan bölgeler için, yeniden yerleştirme programları uygulanmaya çalışılmıştır. Ancak bu uygulamanın birçok ülkede olumlu sonuç vermediği görülmüştür. Gecekondu oluşumlarını önleme ise" kısa dönemde yerel yönetimlerin denetim ve yıkım işlemleri ile olmaktadır. Uzun dönemde önleme ise nitelikli konut arzını arttırıcı; kentleşme hızını yavaşlatıcı ve düzen­leyici önlemler ile gerçekleşebilmektedir.