Merkez Bankasının Fonksiyonları Nelerdir

Bir merkez bankası tarafından yerine getirilen fonksiyonlar ülkelerin gelişmişlik düzeyine göre farklılıklar göstermektedir. Gelişmiş olan ülkelerin çoğunda fiyat istikrarı merkez bankalarının ana fonksiyonudur. Gelişmekte olan veya az gelişmiş olan ülkelerde ise kalkınma hedefleri öne çıkmaktadır.

 Banknot İhracının Gerçekleştirilmesi

Banknot çıkarmak ve bu çıkarılan banknotların ülke içerisinde dağıtımını yapmak merkez bankalarının en eski ve temel görevlerindendir. Banknot çıkarma görevinin tek bir bankada toplanması sayesinde, para ve kredi hacmi kolaylıkla kontrol edilebilmektedir. Merkez bankaları para ihraç ederken paranın satın alma gücünü ve yabancı paralar karşısındaki değerini muhafaza etmelidir, çıkarılan banknotların ödemelerde her zaman kabul edilebilirliğini sağlamalıdır.

Devletin Bankerliği ve Danışmanlığı Görevini Yapması

Merkez bankaları, ilk kuruldukları andan itibaren, devletin bankası rolünü üstlenmişlerdir. Merkez bankaları, devlet adına tahsilat yaparlar ve ödemelerde bulunurlar. Bu işlemleri doğrudan kendileri veya bazı ticari bankalar aracılığıyla yapabilirler. Mesela ülkemizde bu tür işlemler Merkez Bankası şubelerinin olmadığı yerlerde T.C. Ziraat Bankası aracılığıyla yapılmaktadır.

Ticari Bankaların Nakit Rezervlerini Tutması

Ticari bankalar, merkez bankalarında rezerv tutmak zorundadırlar. Merkez bankasında tutulan bu rezervler ekonomide para dengesinin sağlanmasında yeri geldiğinde politika aracı olarak da kullanılabilmektedir. Merkez bankaları zorunlu karşılıklar yoluyla bu rezervleri değiştirebilmektedir.

Ülkenin Milletlerarası Nakit Rezervlerini Muhafaza Etmesi

Merkez Bankaları, ülkenin altın ve döviz rezervlerinin büyük bir kısmını muhafaza etmektedir. Ülke parasının dış değerini koruması, elindeki altın ve döviz mevcutlarının emisyon hacmini etkilemesi, dış borç ödemelerinin zamanında yapılabilmesi, ulusal paraya güvenin sağlanabilmesi ve finansal istikrarın sağlanması merkez bankasının elinde tuttuğu döviz ve altın rezervleriyle ilişkilidir.

Reeskont İşlemi Yapılması

Reeskont işlemi, merkez bankalarının en önemli fonksiyonlarındandır.

Reeskont işlemi, geçici bir süre için nakite ihtiyacı olan bankaların, kısa vadeli alacaklarının bir kısmını merkez bankasına vermesidir. Merkez bankaları reeskont oranlarını değiştirerek para politikalarına yön vermektedir. Ekonominin kriz ve genişleme dönemlerinde reeskont oranları düşürülmekte, enflasyon dönemlerinde ise yükseltilmektedir. Böylece merkez bankaları reeskont politikası aracılığıyla tedavüle çıkan banknotları ayarlamaktadır.

Açık Piyasa İşlemleri Yapması

Açık piyasa işlemleri devlet tahvillerinin, hazine bonolarının, banka poliçelerinin ve dövizlerin merkez bankası tarafından alınıp satılmasıdır. Açık piyasa işlemleri aracılığıyla, merkez bankası tahvil alıp satarak, tedavüldeki para hacmini ve bankaların merkez bankasındaki mevduatlarını azaltır ya da çoğaltır. Böylece açık piyasa işlemleri ekonomik faaliyetler üzerinde genişletme ve daraltma yapmak için bir araç olarak kullanılır. Açık piyasa işlemlerinde merkez bankasının insiyatifi elinde olup, bu insiyatiften kaynaklanan bir üstünlüğü vardır.

Mevduat Karşılığı Uygulaması Yapması

Ticari bankalar topladıkları mevduatın kanunen saptanan oranını, mevduat karşılığı olarak merkez bankalarında tutmak zorundadırlar. Merkez bankaları, örneğin enflasyon dönemlerinde karşılık oranlarını yükselterek, durgunluk ve ekonomik gerileme dönemlerinde de düşürerek ekonomideki para arzını kontrol etmektedir.

Kredi Kontrolü Yapması

Ticari bankalar kredi yoluyla kaydi para yaratmaktadırlar. Yaratılan bu kaydi para dağılımının kontrolünü merkez bankası yapmaktadır. Merkez bankaları bu işlemi yaparken kredi tavanı koyabilir. Verilen kredilerin istatistiki bilgilerini tutarak, ekonomi ajanlarına yardımcı olunabilmektedir.

Döviz Kontrolü Yapması

“Merkez bankaları döviz kontrolü uygulayarak, sahip olduğu yabancı para rezervlerini koruyabilirler, ödemeler bilançosu dengesini sağlayabilirler, paralarının dış değerini istikrarlı tutabilirler, iç fiyat seviyesini dış rekabetten uzak tutarlar, bağımsız ekonomi politikaları uygulayabilirler. Kontrol yöntemlerinden bir tanesi zorunlu döviz devir oranıdır. Zorunlu döviz devir yoluyla, merkez bankası hem ilgili kurumların ellerinde bulundurdukları dövizi kontrol edebilmekte, hem de ilan ettiği döviz kuru sayesinde döviz fiyatını etkileyebilmektedir.” (Keyder 2000:90)

Ticari Bankaların Takas, Tasfiye ve Münakale Merkezi Olması

“Merkez bankaları, bankaların nakit rezervlerini muhafaza ederler, bankalar arası alacak ve borçların takas ve mahsuba aracı olurlar. Bütün bankaların, merkez bankasında cari hesabının olması, merkez bankasını bankalar arasındaki alacak ve borçların takas ve mahsup yolu ile ödenmesi sağlayan kurumlar haline getirmiştir.” (Zarakolu 1989:69)