Tavan Fiyat Uygulaması

Bu fiyatlar, özellikle savaş ve kıtlık zamanlarında tüketiciyi korumak amacıyla çok görülür. Burada devlet, belli mal ve hizmetlerin satılabileceği maksimum fiyatları saptar. Savaş ve kıtlık dönemlerinde bir yandan ürünlerin azalması, öte yandan tüketicilerin psikolojik nedenlerle (ileride bu malı bulamayacağı veya fiyatın çok yükseleceği gibi) mala hücum etmeleri ve aşırı stoklama eğilimleri özellikle temel gıda maddeleri ve petrol gibi malların fiyatlarını yükseltir. Bu durum düşük gelirli gruplarını büyük bir sıkıntıya sokar. İşte devlet, bu sosyal grupların da zorunlu gereksinmelerini karşılayan mal ve hizmetleri satın alabilmelerini sağlamak amacıyla piyasa fiyatının altında bir resmi fiyat saptayabilir. Bu zorunlu fiyat indirimi arz edilen miktarda düşüş, talep edilen miktarda artış ve bir mal eksikliği meydana getirecektir. Bir başka deyişle, tavan fiyatları, malda bir talep fazlalığına yol açar ve değişim yapılan miktar denge düzeyinin altına düşer. Tavan fiyatların ko­nulması sonucu oluşan talep fazlasına ne olur? Serbest piyasa, fiyatın artmasına izin vererek talep fazlasının ortadan kalkmasına, böylece elde varolan arzın olası alıcılar arasında dağılımına olanak verir. Denge fiyatın altındaki bir tavan fiyatı talep fazlasına yol açar ve Karaborsayı davet eder. Karaborsa, malın mevcut piyasasına paralel, ama malın daha yüksek fiyatla işlem gördüğü yeni bir piyasa oluşumunu ifade eder. 

îş yeri sahipleri, bireysel olarak, kıt mallardan kimin alacağına karar verince, farklı bir sistem gelişecektir. Mallar "tezgah altında" saklanabilecek ve yalnızca sürekli müşterilere satılacaktır. Bu, Türkiye'de, benzin, tüpgaz ve bitkisel yağlar kıtlığının olduğu 1974-1978 yılları arasında görülmüştür. Söz konusu dönemde benzin istasyonu işleticileri, yalnızca sürekli müşterilerine satış yapmıştır. Kıt arz miktarını kime satacaklarına ya da kime satmayacaklarına satıcılar karar verince, kaynak dağılımı, satıcıların tercihleri ile gerçekleşecektir. Devlet eğer satıcıların tercihi ile gerçekleşen bu dağılımı beğenmezse en azından üç şey yapabilir.

Birincisi; satıcıların ilk gelene ilk hizmet edilir esasına göre satış yapmalarını zorunlu kılan yasalar çıkarabilir. 

İkincisi; devlet malı karneye bağlayabilir. Bunu yapmak için de varolan arza yetecek kadar kupon bastırıp bunu, malı almak için hem paraya hem de kupona gereksinimi olan alıcılar arasında dağıtacaktır. Tüketiciler ellerindeki kuponlarla sınırlı sayıdaki maldan kendilerine düşeni tavan fiyattan satın alırlar. İkinci Dünya Savaşı'nda bir ar Türkiye'de kentlerde insanlar "vesika" yoluyla ekmek, şeker, gaz satın aldılar. 

Üçüncüsü ve daha köklü bir yöntem olarak, eğer, devletin elinde mal stoku varsa veya malın dışardan ithalini gerçekleştirilebilirse, arzı arttırarak ekonomik ilkelere uygun bir şekilde fiyatı düşürebilir. 

Aşağıdaki     şekil-45,     tavan     fiyatı     uygulamasının     etkilerini göstermektedir.

Denge fiyatı (Pı) dir. Fiyat tavanı (P2) olarak saptanınca talep edilen miktar (Q2)'y^e çıkar arzedilen miktar ise (Q3)'e düşer. Fiilen değişimi yapılan miktar ise (Q3> olacaktır. Talep fazlası ÇhCh olmasına karşın, fiyat tekrar dengeyi sağlamak için yasal olarak yükselmeyecektir. Eğer (Q3) kadar arz, Karaborsada satılırsa; tüketicilerin ödeyeceği fiyat (P3)'e yükselecek ve Karaborsacılar daha fazla gelir elde edeceklerdir. Çünkü tavan fiyattan malı satın alıp, Karaborsa fiyatıyla satmaktadırlar.

Şekil-45: Bir Fiyat Tavanı ve Karaborsa Fiyat 

Karaborsa Fiyatı

Fiyat yükselişleri görüldüğünde veya genellikle savaş ve bunalım devrelerinde devletin veya mahallî otoritelerin (belediyeler gibi) fiyatlara müdahale etmesi genel bir eğilimdir. Bu durumda satışların yasa yoluyla saptanan azamî fiyattan işlem görmesi zorunludur. Buna "narh" adı verilir. 

Şekil-46: Karaborsa Fiyatı Oluşumu 

Şekil-46'da piyasaya herhangi bir müdahale olmaksızın, DD talep ve SS arz fonksiyonlarının kesiştiği Eı noktasında piyasa dengesi OPı fiyatı ve OQı üretim düzeyinde dengeye gelecektir. Ancak müdahale organı, piyasada oluşan bu P] fiyatını tüketiciler için yüksek bularak, P_n gibi daha düşük bir fiyat belirleyebilir. Bu fiyat düzeyinde talep OQ3 kadar iken, arz OQ2 kadardır. (OQ2 < OQ3). Çünkü, müdahale organının böyle düşük bir fiyat belirlemesi nedeniyle bir kısım üreticiler üretim düzeylerini düşürürken, diğer yandan ortalama maliyetleri bu P_n fiyatının altında kalan firmalar da piyasadan çekilecektir. Bu nedenlerden dolayı toplam arz azalacak, yani arz eğrisi A noktasından itibaren S' olarak sola kayacaktır. Bu kayış sonucu oluşan yeni denge noktası E2, OP2 gibi çok yüksek bir fiyat düzeyinde ve OQ4 gibi bir üretim düzeyinde kurulacaktır. Böylece piyasada hem müdahale organı­nın belirlediği P_n fiyatı, hem de P2 gibi bir karaborsa fiyatı oluşacaktır. Öte yandan fiyatların bu denli yükselmiş olması, bir kısım tüketicinin talebinin azalmasına neden olacağından DD talep doğrusu, D'D' olmak üzere sola kayacaktır. Bu kayış sonucu oluşan yeni piyasa denge noktası E3, OP3 fiyat ve OQs üretim düzeyine karşılık gelecektir. 

Sonuç olarak, bir müdahale organının piyasa fiyat oluşumuna etkisiyle, bir yandan piyasada iki farklı fiyat geçerli olacak ve üretim, denge üretim düzeyinin altında seyredecektir. Piyasa fiyatına müdahale ile oluşan arz-talep dengesizliğini gidermek için tek çıkar yol olarak, başlangıçta tanımladığımız AB talep fazlasının müdahale organı tarafından karşılanması görülmektedir.