Türkiye Dış Ticaretinin Tarihsel Gelişimi  

1980 Sonrası Dönem 

Türkiye’nin 1980 sonrası dönemde dış ticareti; 1980 öncesi uygulanan ithal ikameci veya müdahaleci ekonomi politikaları yerine ihracatı teşvik eden bir devlet politikasının benimsenerek uygulandığı dönemdir.

İthal ikameci modelin özelliklerinde ithalat son derece kısıtlanarak ülke içinde yerli üretimin olmadığı veya yetersiz kalarak iç talebi karşılayamadığı ürünlerde ithalat yapılması esas alınmıştır. Kısacası iç piyasa yabancı rekabete kapalı tutularak yerli sanayi gümrük vergilerinin yüksek tutulması ile korunmaya çalışılmıştır. Bu nedenle ithal edilen ürünler o dönemde ülkemizde üretimi olmayan makine ve ulaşım araçları, enerji üreten makineler ve kimyasal ürünlerden mamul maddelerden oluşmuştur. 

İthal ikameci modele ait bütün özellikler 1980 yılından itibaren başlayarak 15 yıllık bir süreçte tedricen değiştirilmiştir. 1980 yılı önceki yıllara ait ekonomi politikası modelinin kökten değiştirildiği bir dönem olması açısından Türkiye’nin dış ticaretindeki değişimin bir miladıdır. 

1980-1984 Yılları Arasında Türkiye'nin Dış Ticareti (Milyon Dolar) 

1980-1983 yılları arası askeri yönetimin etkin olduğu dönemde ihracatımız tablo’dan da görüleceği üzere 1980 yılında 2.9 milyar dolardır. İthalatımız ise 7.9 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. 1983 yılına kadar ihracatımız 5 miyar dolara yükselerek % 150 oranında bir artış göstermiştir. İthalatımıza kıyasla ihracat oranlarındaki artış değerinin yüksek olması dış ticaret açığımızın 4.9 milyar dolardan 3.5 milyar dolara düşmesine neden olmuştur.

Tablo’da 1980-1984 yılları arasında Türkiye'nin dış ticaret rakamları incelendiğinde; 1980 yılında 10.8 milyar dolar olan dış ticaret hacmi düzenli bir artış oranıyla 1984 yılında 17.8 milyar dolara yükselmiştir.1982 yılı sonrası 1984 yılına kadar olan dönemde ihracatımızdaki artış oranının ithalata nispeten yüksek olması dış ticaret açığımızın 3 milyar dolar ile 3.6 milyar dolar arasında seyretmesine neden olmuştur. 

1980 yılı sonrası ithal ikameci politikaların yerine dış rekabete açık ve ihracatı esas alan sanayileşmeye yönelik planlar uygulanmıştır. Böylece gümrük indirimleri, bürokratik işlemlerin azaltılması ve Türk Lirasının değerinin düşürülerek ithalatın önü açılmaya çalışılmıştır. Böylece ülkemiz ithalat oranları 1980 yılında 7 milyar dolardan 1990 yılında 24 milyar dolara yükselerek % 300 değerinde bir oranla yükselmiştir. 1980-1990 yılları arası dönemde en fazla ithalata konu olan ürünlerde ilk sırada Petrol ve petrolden mamul ürünler gelmektedir. İhracatımıza konu olan ürün yelpazesinde sanayi ürünlerin payı artmıştır. 

1985-1989 yıllarını kapsayan dönemde ithalatı yapılan diğer ürün grupları; makine ve ulaştırma ürün grubu içerisinde yer alan güç üreten makine ve araçlar, belirli sanayi kolları için özel makine ve cihazlar, diğer sanayi makineleri cihaz ve aksesuarları, demir çelik ürün grubu içerisinde yer alan diğer ürünlerdir 

1985-1990 yılları arasında Türkiye'nin dış ticaret rakamları incelendiğinde; ülkemizin dış ticaret hacmi 1986 yılı hariç artış trendini korumuştur. 1986 yılında bir önceki yıla kıyasla hem ithalat hemde ihracat oranlarında düşüş yaşanmıştır. Dış ticaret hacminin rakamsal bazda en fazla olduğu yıl 1990 yılıdır. 1990 yılında dış ticaret hacmi 35 milyar dolardır. İhracatın payı 12 milyar dolar, ithalatın payı ise 22 milyar dolardır. İhracatımızın artış oranı % 11.5 iken ithalatın artış oranı % 28.6 olarak gerçekleşmiştir. 

Bu dönemde dış ticaret açığımızın en az olduğu yıl 1988 yılıdır. Bu durumu oluşturan sebepler; 1988 yılında ihracat 11.6 milyar dolardır. İthalatın ise 14 milyar dolar olduğu görülmektedir. İthalat oranı bir önceki yıla kıyasla neredeyse hiç değişmemişken % 1.3 , ihracatta bir önceki yıla kıyasla   % 14 oranında bir yükselme olmuştur. 

gelmektedir. İhracatımıza konu olan ürünler sırasıyla; giyim eşyası ve bunların aksesuarları, meyve sebze, tekstil iplikleri, kumaş, şekil verilmiş dokumalar ve en son sırada demir-çelik mamullerinden oluşmaktadır. 

Ülkemiz ihracatı 1997 yılından 1998 yılına geçişte 26.2 milyar dolardan 26.9 milyar dolara yükselerek 1991-2000 yıllarını kapsayan dönemde en az artış oranını sergilemiştir. Artış oranı % 2.7 değerinde bir meblağ olarak gerçekleşmiştir. Bu durumu oluşturan sebepler ise 1997 yılı ortalarından itibaren başlayan global kriz genel olarak dünya dış ticaretinde ve ülkemiz ticaretinde de daralmaya sebep olmuştur. Krizin ilk başladığı coğrafya Güneydoğu Asya Ülkeleridir. İlk etapta bu ülkelerin borsalarını sarsan kriz daha sonra reel sektörde de kendini göstererek derinleşmiştir. 1998 yılına gelindiğinde kriz yayılma eğilimine girerek kuzeydeki komşumuz ve aynı zamanda deri sektörü ve konfeksiyon sektörümüzün en büyük pazarı olan Rusya’yı sarmıştır. Bu durum ülkemiz ihracatını kısıtlayan en önemli sebeptir. 

Ülkemizde iç ve dış ticarette daralmalar neticesinde imalat sanayi üretimi artışında yavaşlamalara sebep olmuştur. Ülke içerisinde sıcak para değişiminde yaşanan sıkıntılar had safhaya ulaşmıştır. Bu durumun olumsuz etkileri özellikle orta ve küçük ölçekli bir çok imalathane, işyeri ve şirketin üretimlerini yarı yarıya düşürmelerine yada üretimlerini tamamen durdurarak iflas etmelerine neden olmuştur. Buda tabi ki işsizliği tetikleyen en önemli etkendir. 

1998 yılı global krizin etkileri henüz tam anlamıyla bitmemişken bu sefer ülkemizde baş gösteren 17 Ağustos 1999 depremi ve sonrasında devam eden artçı şoklar sonucunda 1990 yılından beri artı değerde yükselen ihracatımız; ilk defa eksi değere indirgemiştir. 1997 ve 1998 yıllarında durağan pozisyonunu koruyan ihracat 1999 yılına geçişte % 1.4’lük bir daralmayla 400 milyon dolara yakın bir meblağ değerinde kayba uğramıştır. 

2000 yılında uygulanan sabit kur politikası nedeniyle Türk Lirasının; Euro ve Dolar karşısında değerlenmesine sebep olmuştur. Bu durum Türk ihracatçısını dış piyasaya oranla daha avantajlı hale gelen ve azda olsa canlanan iç piyasaya yönelmesine neden olmuştur. Dolayısı ile ihracat artış oranları yüksek değerli Türk Lirası nedeniyle düşük miktarlarda olmuştur. 2000 yılı ihracatımız % 4.5 oranında artış değeri ile 27.7 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. 

Bu dönemde ihracatımıza konu olan ürünlerde sanayi ürünlerinin 2000 yılında ihracatımızdaki payı % 81.7 ile ilk sırada yer almaktadır. Sanayi ürünleri içerisinde tekstil ve konfeksiyon ürünleri ilk sırada yer almaktadır. Bu sektörde deri ürünleri ve hazır giyimin ihracattaki payı % 23.7 ile ilk sırada yer almaktadır.Tarım ürünlerinin ihracattaki payı 1999 yılında % 16.7 iken 2000 yılında daha da gerileyerek % 13.9’a düşmüştür. Yine sanayi ürünleri içerisinde makine ve ulaşım araçlarının payı % 20.7 ile ikinci sırada yer alan ürün grubudur. 

2001-2009 Yılları Arasında Türkiye'nin Dış Ticareti (Milyon Dolar) 

2001 yılına ülkemizde dış sermayeli sıcak paranın iç piyasadan çekilmesi, panik havası ile dövize olan talepte yoğunlaşma, 1998 yılından itibaren kırılgan hale gelen bankacılık sistemindeki sarsılma ve ekonomik krizi tetikleyen koalisyon hükümeti ile oluşan siyasi istikrara yönelik güven bunalımı yeni bir kriz yaşanmasına neden olmuştur. Kriz sonrası sabit kur yerine dalgalı kur politikası izlenmeye başlanmıştır. Hane halkı bütçesinin daralması ile iç talebin daralması sonrası piyasalar yeniden durgun bir sürece girmiştir. 2001 yılında ekonomideki daralmanın boyutu % 9.5 olarak gerçekleşmiştir. 

Tablo’da 2001-2009 yılları arasında Türkiye'nin dış ticaret rakamları incelendiğinde; 2001 yılında ithalat oranları % 24 değerinde küçülerek 2000 yılına kıyasla 13 milyar dolar azalmıştır. 2001 yılı sonrasında ithalat oranları 2009 yılına kadar artı değerde seyrederek yükselişini sürdürmüştür. 2009 yılı global krizin olumsuz etkileri hem ihracat hemde ithalat oranlarında düşüş yaşanmasına sebep olmuştur. İthalattaki küçülmenin boyutu % 30.2 ile bu dönemde en yüksek düzeye ulaşmıştır. Bu oranın rakamsal yansıması 61 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. 2008 yılı global krizin ihracattaki yansımaları sonucu % 22.6 değerinde bir küçülme ile 2009 yılı ihracatımız 102 milyar dolara gerilemiştir. Aradaki rakamsal düşüş miktarı 30 milyar dolara tekabül etmektedir. 

Tablo’da 2001-2009 yılları arası ihracat rakamları incelendiğinde; 2001 yılından itibaren artı değerde seyreden ihracat rakamları ilk defa 2009 yılında eksi değere gerilemiştir. İhracat ve ithalat oranları kıyaslandığında ülkemiz 1980 yılından beri dış ticaretinde açık vermektedir. Bu durumu oluşturan sebepler; ülkemiz enerji ihtiyacını karşılamaya yönelik yüklü miktarda hammadde ithalatı gerçekleştirmektedir. Yine ülkemizde değişen tüketim alışkanlıkları ve yükselen hayat standartlarının oluşturduğu harcamalar nedeniyle iç tüketimdeki artan talepler ithalat oranlarını yükselten sebeplerdir. 

Bu dönemde ihracatımızı oluşturan ürün gruplarında; % 89.80 ‘lik oranı ile en fazla paya sahip olan sanayi ürünleri ilk sırada yer almaktadır. İkinci sırada yer alan ürün grubu tarım ürünleridir.Tarım ürünlerinin ihracatımız içindeki payı % 8.40’tır. Madencilik ürünleri ise % 1.8’lik bir oranla en son sırada yer almaktadır. İhracatımıza konu olan ürünler ise sırasıyla: dokuma ve tekstil ürünleri, Pamuk, fındık, tütün ve tütün mamulleri, baklagiller, kuru ve yaş meyve, sıvı yağ, makine ve ulaştırma araçları, mobilya , cam, çimento, seramik, dayanıklı tüketim malları (beyaz eşya), bakır, krom, bor, tuz madenleri yer almaktadır. İthalatımıza konu olan ürün grupları % 90 oranında bir değerle ilk sırada sanayi ürünleri gelmektedir. İthal edilen ürünler; makine ve ulaştırma araçları, petrol, ilaç, gübre, kağıt hammaddesi, kimya sanayi ürünleri, elektronik ve optik aletler, kahve, muz, kakao, hurma, gibi ürünler gelmektedir.Tarım ürünlerinin ithalatımızdaki oranı ise % 8 dir. Maden ürünleri ise % 2’lik bir payla en son sırada yer almaktadır. Dış ticaretimizde ilk sırada yer alan ülkeler sırasıyla; Almanya, ABD, İngiltere, İtalya, Fransa, Japonya ve İsviçre gelmektedir.