Ekonomİ PolİtİkasI Sözlüğü

C

Cari giderler: Tüketim amaçlı mal ve hizmet satın alınmasına yönelik yapılan harcamalar.

Cari işlemler dengesi: Bir ülkenin toplam mal ve hizmet ihracatı ve trans­ferleriyle toplam mal ve hizmet ithalatı ve transferleri arasındaki fark. Cari işlemler dengesi hesaplamasına finansal varlık ve yükümlülüklerdeki de­ğişmeler girmez. Gelirler giderlerden büyük olduğunda, cari işlemler faz­lası söz konusudur. Gelirler giderlerden az olduğunda, cari işlemler açığı söz konusudur.

Cif (cost, insurance, fright): Dış ticarete konu olan bir malın alıcısına olan son maliyeti (malın fiyatı -r nakliye + sigorta masraftan).

Contingency credit line (CCL): Krize henüz maruz kalmadığı halde piyasa­lardaki güven bunalımı nedeniyle her an krize maruz kalabilecek üye ül­kelere destek olmak için geliştirilmiş bir IMF imkânıdır. CCL'in maksi­mum tutan üye ülke kotasının yüzde 300 - 500'ü arasındadır. SRF gibi ek bir faiz yükü taşımakla birlikte bu yük 150 bn'den başlayarak SRF'dcki gi­bi artışlarla en çok 350 bp'ye ulaşır.

Çekirdek enflasyon: Fiyat endeksinde ağırlığı fazla, mevsimlik hareketler­den etkilenmesi az olan belirli kategorilerin oluşturduğu alt endeksin za­man içinde artmasına çekirdek (core) enflasyon denir. Türkiye'de çekir­dek enflasyon olarak, yukarıda sayılan özelliklere en fazla uyan özel ima­lat sanayi endeksindeki artma alınmaktadır. 

D 

Dayanıklı tüketim malı: Göreli olarak uzun ömürlü olan mallar (buzdola­bı, çamaşır makinesi gibi beyaz eşyalar ya da televizyon ve video gibi kah­verengi eşya).

Deflasyon: Fiyatların genel düzeyindeki düşüş.

Değişim denklemi: M V = P Q. M: Para arzı, V: Paranın dolaşım hızı, P: Fiyatlar genel düzeyi, Q: Ekonomide belli bir dönemde üretilen mal ve hizmetlerin miktarı

Değişken faizli devlet iç borçlanma senetleri: Devlet iç borçlanma senedi­nin vadesi boyunca getirişinin dönemler itibariyle belli bir endekse göre değişebilir olması.

Değiştirme: Mevcut bir borcun faizinin değiştirilmesi.

Denge hah: Karşılıklı güçlerin birbirlerine bir üstünlük sağlayamaması ne­deniyle değişmeyen durağan hal.

Depresyon: GSMH'nın önemli oranda küçülmesine yol açan ve ekonomik faaliyetlerde gerileme yaratan (işsizliğin artması gibi) ekonomik denge bozukluğu hali.

Devalüasyon: Bir ülkenin ulusal parasının yabancı ülkelerin ulusal paraları karşısında değişim değerinin (parite) idari bir kararla düşürülmesi işlevi.                                                                                                    

Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE): Türkiye'de ekonomik, sosyal kültürel ve demografik alanlarda veri toplamakla ve bu konulardaki istatistikleri ya­yınlamakla sorumlu başbakanlığa bağlı bir başkanlık.

Devlet Planlama Teşkilatı: Türkiye'de 1960 Anayasası ile birlikte plan­lı ekonomiye geçildikten sonra yıllık ve beş yıllık planlan hazırlayıp iz­lemekle görevli olmak üzere kurulmuş başbakanlığa bağlı bir müsteşarlık.

Devlet tahvili: Türk hazinesinin çıkardığı, vadesi bir yıl yada daha uzun olan borçlanma senetleri.

Dış âlem faktör gelirleri: Yurt dışında, yurt içindeki yerleşik ekonomik bi­rimlerce kazanılmış gelirlerin yurt içine getirilen kısmı, örneğin, işçi dö­vizleri (bkz. İşçi dövizleri), yurt dışı müteahhitlik hizmetlerinden elde edilen gelirler yurt dışında faaliyet gösteren yerli şirketlerin kâr transfer­leri ve yurt dışındaki mali yatırımlardan elde edilen temettü gelirleri dış âlem faktör gelirleri arasındadır.

Dış ticaret dengesi: ödemeler dengesinin mal ve hizmet ihracat ve ithalatı-nın parasal değer cinsinden gösteren bölümü, ihracat = ithalat ise, dış ti­caret denkliği, ihracat ithalattan büyükse dış ticaret fazlası, ihracat itha­lattan küçükse, dış ticaret açığı söz konusudur.

Dış Ticaret Müsteşarlığı: Türkiye ekonomisinin dış ticaretini düzenlemek­le sorumlu başbakanlığa bağlı bir müsteşarlık.

Dış ticarette korumacılık: Yurt dışından gelen mal ve hizmetlerin (ithalat) çeşitli düzenlemelerle engellenmesi yada kısıtlanması yoluyla aynı mal ve hizmetlerle rekabet eden yurt içindeki üreticilerin korunması.

Dışsal değişken: Bir ekonomik model içinde, modelin kendisi tarafından değeri belirlenmeyip dışardan modele değeri girilen değişken.

Dışsal ekonomik şoklar: Ekonominin dışından gelen beklenmeyen olay­ların yarattığı etkiler. 11 Eylül olayı, Körfez krizi, petrol fiyatlarının art­ması gibi.

Disponibilite: Mali varlıkların istendiğinde elden çıkarılabilmesi hah, liki­dite. Bkz. Likidite.

Doğal işsizlik oranı: Ekonominin tam istihdam düzeyinde dengede olma­sına rağmen, işini beğenmediği için ayrılıp yeni iş bulmaya çalışanların yada bir süre çalışmaya çeşitli nedenlerle ara verenlerden oluşan işsizlerin toplam çalışabilir nüfusa oranı.

Doğrudan finansman: Finansman açığı olan (borçlanma) ile finansman fazlası olanın (borç veren) herhangi bir aracı kullanmaksızın karşılıklı olarak borç-alacak ilişkisi kurması.

Doğrudan vergiler: Herhangi bir malın el değiştirmesine bağlı olmadan toplam kazançlar üzerinden alınan vergiler. Gelir ve kurumlar vergile­ri gibi. Doğrudan yatırımlar Sabit sermaye yatırımları.

Dolaşımdaki para {currency in circulation): Merkez Bankası tarafından basılıp piyasaya verilmiş, bankacılık kesiminin kasasında olmayıp diğer ekonomik birimlerin elinde bulunan banknotlar ve Hazine'nin piyasaya sürdüğü madeni paralar.

Dolaylı finansman: Finansman açığı olan (borçlanıcı) ile finansman fazla­sı olanın (borç veren) birbirlerini tanımadan bir aracı kurum aracılığı ile borç-alacak ilişkisinin kurulması hali. Dolaylı vergilen Mal ve hizmetlerin el değiştirmesi üzerinden alınan vergi­ler. Özel işlem, katma değer vergileri gibi. Döner sermayeli kurul uslan Genel ya da katma bütçelerden tahsis edi­len bir başlangıç ödeneğini sermaye olarak kullanmak yoluyla her yıl el­de ettiği kârın bir bölümünü sermayesine katarak iktisadi işletme ilkele­ri içinde çalışan kuruluşlar. En yaygın olanları üniversite hastanelerinin döner sermayeleridir.

Döviz çapası (nominal anchor): Sabit döviz kuru uygulamasında belirle­nen parite.

Döviz kuru: Bir ülkenin ulusal parasının bir başka ülkenin ulusal parası cinsinden değeri, iki çeşit döviz kuru vardır: (1) nominal döviz kuru iki ülke paralarının karşılıklı göreli fiyatıdır, (2) reel döviz kuru iki ülke mal­larının karşılıklı değeridir.

E = e (P/P*) Burada, E reel döviz kurunu, e nominal döviz kurunu, P yerli malın fiya­tını, P* yabancı malın fiyatını gösterir. Döviz rezervi: Bir ülkenin Merkez Bankası'nın elinde bulunan dövizlerin miktarıdır. Döviz tevdiat hesabı: Bir ülkenin bankalarında döviz üzerinden açılmış, döviz olarak getiri getiren ve istendiğinde döviz olarak çekilebilecek mev­duat hesaplan.

Dövize hücum (cunency attack): Herhangi bir kriz nedeniyle ekonomik

birimlerin ulusal parayı yabancı paralarla değiştirmeye yönelmeleri. Durağan beklentiler (static expectations): Yarın oluşacak durumun bu­günkü durumla aynı olacağı yönündeki beklentilerdir.

Dünya Bankası (IBRD): Gelişmekte olan ülkelerin kamu kuruluşlarına proje kredisi veya program kredisi biçiminde destek veren uluslararası kurum. 2002 yılı itibariyle 183 üyesi olan Dünya Bankası ABD'nin baş­kenti Washington D.C/de bulunmaktadır. Genel olarak Dünya Bankası dense de, asıl ismi Uluslararası Yatırım ve Kalkınma Bankası'dır. Dünya Bankası Grubu'nun bir parçasıdır.

Dünya Bankası Grubu: İlk olarak IBRD kurulduktan sonra benzer amaçla­rı farklı politikalarla farklı kurumsal yapılaşma içinde yürütebilmek için farklı kurumlar oluşturulmuştur. Bu kurumlar şunlardır: IFC (International Finance Corporation - Uluslararası Finans Kurumu): Gelişmekte olan ülkelerde özel kesim projelerini kredilendiren ve/veya özel kesim şirketlerine ortak olan bir kurum.

IDA (International Development Agency - Uluslararası Kalkınma Ajan­sı): Düşük gelirli ve az gelişmiş ülkelere çok düşük faizler ve çok uzun va­delerle kredi veren bir kurum.

MIGA (Multinational Investment Guarantee Agency- Uluslararası Yatı­rımları Garanti Ajansı): Gelişme yolundaki ülkelere yönelik yabancı ser­maye yatırımlarını ticari olmayan risklere karşı garanti altına almak ama­cıyla kurulmuş bir çeşit sigorta hizmeti veren bir kurum. ICSID (International Center for Settlement of Investment Disputes -Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıkları Çözüm Merkezi): İki üye ülke ara-suıdaki yatırım anlaşmazlıklarında hakem rolü oynayarak çözüm bulma­ya yönelik çalışmalar yapmak üzere kurulmuştur.

Dünya Ticaret örgütü (WTO): Ülkeler arası mal ve hizmet ticaretinin müm­kün olduğunca öngörülebilir, serbest ve olağan olabilmesi için gereken çer­çeveyi oluşturmak, kuralları koymak ve uygulamak amacıyla kurulmuş uluslararası bir kurum. Eski adı, Ticaret ve Tarifeler Üzerine Genel Anlaşma (General Agreement on Trade and Tariffs) olduğundan GATT idi.